به گزارش بنکر (Banker)، قرار گرفتن ایران در رده‌های پایین اقتصادی در مقایسه با دیگر کشورهای جهان از گرفتاری کشور در رخداد بیماری هلندی خبر می‌دهد؛ موضوعی که می‌تواند بر ادعای توسعه‌یافتگی کشورها برپایه درآمدهای نفتی خط بطلان بکشد.
بررسی‌ها نشان می‌دهد بیماری هلندی بعد از سال‌های اوج درآمدهای نفتی در اقتصاد بروز می‌کند. پیش از آنکه نشانه‌های این بیماری بروز کند، کشور در آستانه ورود به فصل جدیدی از رشد و توسعه اقتصادی قرار می‌گیرد، اما رفته‌رفته نشانه‌های مثبت جای خود را به علائم زوال اقتصادی می‌دهند که موید کاهش رقابت‌پذیری کشور در مقایسه با دیگر کشورهای جهان است.
نشانه نخست بیماری هلندی
اولین نشانه این بیماری در اقتصاد ایران را می‌توان به تکانه‌های ارزی یک سال گذشته کشور نسبت داد. پیش از آن اقتصاد ایران به دلیل برخورداری از درآمدهای سرشار نفتی توانایی زیادی در کنترل نرخ ارز و تقویت آن داشت؛ موضوعی که از تمرکز سیاستگذاری کشور به نفع توسعه اقتصادی جلوگیری می‌کرد و درآمدهای نفتی را به ابزار دست دولت برای حرکت بر مسیر رشد اقتصادی تبدیل کرده بود.
پیامدهای این بیماری بعد از وقوع تکانه‌های ارزی با انبساط واردات و کاهش رقابت‌پذیری کالاهای تولید داخل، کاهش توان صادرات غیرنفتی کشور و کاهش سهم حوزه‌های صنعت و کشاورزی در تولید ناخالص داخلی همراه شد. از این منظر پیامد اصلی این بیماری کاهش توان کشور در توسعه صادراتی و افزایش توان رقابتی کشور در حوزه صادرات غیرنفتی است زیرا پیش از آن عمده توجه دولت به افزایش صادرات نفتی معطوف شده بود.
با نگاهی به بازارهای اقتصادی ایران در طول چند سال گذشته و به ویژه بعد از برجام، به روشنی می‌توان به اهمیت وجودی این بیماری در اقتصاد کشور پی برد. برآوردها نشان می‌دهد بعد از برجام تقاضای مشتریان نفتی ایران برای خرید نفت به میزان زیادی بالا رفت که این مهم درآمدهای ارزی کشور را به میزان زیادی بالا برد.در این شرایط دولت به جای آنکه تمرکز خود را بر استفاده از مزیت‌های رقابتی در حوزه فعالیت‌های صادراتی معطوف سازد، از هیچ تلاشی برای فروش بیشتر نفت و برخورداری از درآمدهای بالای ارزی فروگذار نمی‌کرد. این موضوع بعد از خروج آمریکا از برجام و ایجاد محدودیت در صادرات و فروش نفت کشور روی دیگر خود را نشان داد. دولت دیگر توان صادرات نفت به میزان دلخواهش را نداشت و درآمدهای ارزی کشور نیز در این شرایط رو به کاهش گذاشت.
کاهش توان صادراتی
بر این اساس افزایش نرخ ارز به عنوان اولین نشانه این بیماری در بازار اقتصادی کشور رخ نمایان کرد و به آشوب‌ها و ناآرامی‌های ارزی پس از آن دامن زد. این موضوع در ادامه از توان فعالیت‌های صادراتی و تولیدمحور در اقتصاد کشور کاست تا نشانه‌ها و علائم دیگر این بیماری در حوزه فعالیت‌های تولیدی هویدا شود.
بدیهی است کاهش توان کشور در صادرات و فروش نفت و افزایش هزینه تولید کالاها، کشور را در آستانه ورود به رکود عمیق اقتصادی قرار می‌دهد. در زمان بروز این بیماری حوزه‌های صنعت و کشاورزی توان لازم برای حرکت بر بستر رشد و شکوفایی را ندارند و در نتیجه زمینه‌های لازم برای زوال اقتصادی و رشد منفی اقتصادی فراهم می‌شود.
به نظر می‌رسد یکی از دلایل بروز علائم این بیماری عدم توجه دولت به ماهیت حساب ذخیره ارزی است.
در حالی که عمده کشورها در زمان فراوانی درآمدهای ارزی بخشی از آن را برای شرایط سخت اقتصادی کنار می‌گذارند، سیاستگذاران داخلی ایران عمده درآمدهای حاصله از فروش نفت را صرف هزینه‌های جاری خود می‌کنند و از همین رو آسیب‌پذیری کشور را در مقابله با هنجارهای بیرونی می‌کاهند.
ادامه چنین مسیری با بروز علائم منفی اقتصادی همراه شده است. تعمیق رکود اقتصادی در حالی که به دنبال کاهش درآمدهای ارزی و انبساط واردات هویدا می‌شود، با افزایش سطوح قیمت‌ها در بازارهای اقتصادی و وقوع دوره‌های جدید تورمی همراه می‌شود.بدیهی است کاهش ذخایر ارزی دولت به دنبال اعمال تحریم‌های نفتی، کاهش ارزش پول ملی و کاهش توان کشور در تولید و صادرات غیرنفتی را نیز به دنبال دارد. در این شرایط افزایش سطح عمومی قیمت‌ها حتمی است و تورم‌های بالا مهمان بازار اقتصادی کشور خواهد بود.
ذخیره ارزی برای روز مبادا
به نظر می‌رسد راهکار اساسی دولت در چنین شرایطی تقویت بازارهای تولیدی داخلی و کاهش استفاده از درآمدهای اندک ارزی در موارد غیرضروری است. در این شرایط دولت می‌تواند درآمدهای ارزی‌اش را برای کسری تراز پرداخت‌هایش مورد استفاده قرار دهد و از تعمیق رکود در اقتصاد جلوگیری کند.
در شرایطی که قیمت نفت در بازارهای جهانی رو به افزایش گذارد، درآمدهای ارزی ناشی از فروش نفت برای کشور به میزان زیادی بیشتر می‌شود. اگرچه تحریم‌های آمریکا توان صادرات نفت کشور را به میزان زیادی تقلیل داده، با این حال دولت در بودجه سال آینده کشور به پیش‌بینی فروش یک میلیون بشکه نفت در روز دست زده است. این موضوع اگر امکان تحقق داشته باشد و قیمت نفت در بازارهای جهانی نیز رو به افزایش گذارد می‌تواند درآمدهای ارزی کشور را افزایش دهد.
از سوی دیگر در حالی که در طول این سال‌ها دولت تمرکز زیادی بر توسعه صادرات غیرنفتی نداشته است، آمارهای اقتصادی نشان می‌دهد صادرات غیرنفتی کشور در سال جاری روند مثبتی نشان می‌دهد، این در حالی است که گزارش‌های مرکز آمار گویای افزایش نرخ تورم حوزه‌های تولیدی در کشور است. بدیهی است افزایش هزینه تولید از تمایل فعالان اقتصادی برای حرکت بر مسیر تولید می‌کاهد. در این شرایط امیدی به بهبود شاخص‌های رشد و شکوفایی اقتصادی نیست.
با این حال رییس کل بانک مرکزی طی ماه‌های گذشته به کرات از بهبود آمارهای مربوط به صادرات غیرنفتی خبر می‌دهد. به گفته عبدالناصر همتی «صادرات غیرنفتی کشور طی هشت ماهه امسال نسبت به سال گذشته از نظر وزنی افزایش داشته اما اصلاح نرخ‌های پایه صادراتی و شفاف‌سازی میزان اظهار صادرات توسط صادرکنندگان باعث کاهش ارزش اعلامی صادرات غیرنفتی شده بود بنابراین روند صادرات غیرنفتی کشور رو به رشد است و از این بابت نگرانی وجود ندارد.»
با این وجود به نظر می‌رسد نشانه‌های این بیماری به روشنی در تمام ابعاد و زوایای اقتصاد ایران هویدا شده است و مقابله با آن تنها با تقویت بنیه تولیدی کشور ممکن می‌شود؛ موضوعی که به گمان فعالان بخش خصوصی دولت اهتمامی برای بهبود فعالیت‌های این فعالان اقتصادی ندارد.
بازار ارز در کنترل بانک مرکزی
اما کاهش درآمدهای ارزی کشور به تبعیت از کاهش درآمدهای نفتی از سوی دیگر به بروز تکانه‌های جدید ارزی نیز منجر می‌شود، همانند آنچه که طی هفته‌های گذشته در بازار ارزی کشور هویدا شده است، آن هم بعد از تجربه چند ماه ثبات قیمت‌ها در این بازار اقتصادی.
بر اساس اعلام رییس کل بانک مرکزی «با وجود جو روانی ایجاد شده در بازار ارز و نوسانات در این بازار طی هفته‌های اخیر، خوشبختانه مدیریت بازار از نظر ریال و ارز توسط بانک مرکزی موجب ایجاد تعادل و آرامش دوباره در بازار ارز شد. روند کاهنده نرخ تورم در کشور ادامه دارد و بازار ارز را نیز کنترل می‌کنیم و آرامش و تعادل آن برقرار خواهد بود.»
با وجود حضور فعالانه بانک مرکزی در بازار ارز برای کنترل قیمت‌ها، بیماری هلندی پیشتر و در زمان اوج درآمدهای نفتی در بازار اقتصادی کشور رخ نمایان کرده و نشانه‌های روشن آن در تکانه‌های ارزی هویدا شده است؛ موضوعی که به کالاهای غیرقابل تجارت در بازار اقتصادی کشور هویت بخشیده و اقتصاد را به دلیل نوسانات نرخ ارز به‌طور عمده از حالت صنعتی برون ساخته است.
