کتاب “هویت ایرانی و زبان فارسی” اثر ارزشمند شاهرخ مسکوب، به بررسی عمیق احساس ملی و ارتباط آن با زبان فارسی در دوره‌های مختلف تاریخ ایران می‌پردازد.
در این اثر، مسکوب تمرکز خود را بر سه گروه از جامعه فارسی‌زبان قرار داده و رفتارهای زبانی آن‌ها را مورد تحلیل قرار می‌دهد: اهل دین، دیوان و عرفان. با نگاهی دقیق و مستند، او به بررسی موقعیت سیاسی، اجتماعی و تاریخی این سه گروه و تأثیر عوامل مذکور بر متغیرهای مرتبط می‌پردازد.
۱- فصل اول کتاب به بررسی رابطه ملیت ایرانی با زبان و تاریخ می‌پردازد و نویسنده با رجوع به دوره‌های قبل و بعد از اسلام، مباحثی نظیر زبان، حس ملی، هویت، دین، شعر و ارتباط حاکمیت‌های ایرانی با زبان فارسی را تحلیل می‌کند.
۲- فصل دوم به ارتباط اهل دیوان و نثر فارسی اختصاص دارد و برداشت مورخین ایرانی از تاریخ‌نگاری را مورد بررسی قرار می‌دهد.
۳- فصل سوم مختص به ارتباط اهل دین و نثر فارسی است، در حالی که فصل چهارم، آخرین فصل این کتاب، به بررسی رابطه اهل عرفان و نثر فارسی با تأکید بر زبان اسلام شریعت و اسلام طریقت می‌پردازد.
بخشی از کتاب
در متن کتاب چنین آمده است: “تاریخ متعارف ما با ترجمه تاریخ طبری آغاز می‌شود. این اثر به زبان عربی نوشته شده و موضوع آن تاریخ رسولان و پادشاهان ایران است. تاریخ بلعمی علاوه بر ترجمه، تصحیح و تکمیل شده است. بلعمی در مقدمه خود به تلاش‌هایش در این زمینه اشاره کرده و هدفش را بازگرداندن این آثار به زبان پارسی معرفی می‌کند.”
همچنین، مسکوب به تحولات تاریخی اشاره کرده و بیان می‌کند: “ایرانی‌ها پس از ۴۰۰ سال تلاش و کوشش، با برقراری حکومت‌های ایرانی و تکیه بر زبان فارسی در قرن چهارم هجری، هویتی مستقل و تازه یافته بودند. این ملت تازه پدید آمده، با آگاهی به خود و دین و تمدن نوین، بر پایه‌های گذشته خود استوار شده بود.
