محمد یونس، اقتصاددان و متفکر برجسته بنگلادشی، بانکداری پیشرو در مبارزه جهانی با فقر و برنده جایزه نوبل اقتصاد در سال ۲۰۰۷ است. شخصیت چند وجهی او، دکتر یونس را به یکی از چهره‌های برجسته زمانه ما تبدیل کرده است.
مسلمانی معتقد به شریعت، استادی نوجو، اقتصاددانی متفکر، فعال اجتماعی خستگی‌ناپذیر، کنشگر سیاسی فعال، رهبری الهام بخش در کسب و کار و در نهایت، بانکداری عملگرا که یک ایده متعالی به نام «مبارزه با فقر» را محور فعالیت خود بر بستر بانکداری قرار داده است.
شخصیتی تحسین شده در جهان که تاکنون ۵۰ مدرک دکترای افتخاری از ۲۰ کشور جهان و ۱۱۳ جایزه بین‌المللی از ۲۶ کشور را برای او به ارمغان آورده است. شاید مهم‌ترین و جذاب‌ترین وجه شخصیت او برای ما، بانکدار بودن اوست که در این یادداشت کوتاه، در تلاشم برجسته‌ترین مفاهیم بانکداری که او در خدمت رسالت خود انجام داد و از آن بهره داری کرد را عرضه کنم.
بانکداری که چون تئوری‌های اقتصادی، پاسخگوی واقعیت‌های زندگی او در مرزهای کشورش نبود، با خلاقیت، تلاش و اراده آنها را برای مهم‌ترین معضل جامعه جهانی یعنی فقر، بازتعریف، اجرا و به نتیجه رساند.
دکتر محمد یونس الگویی متمایز از بانکداری در خدمت اهداف بلند انسانی را نشان داد. الگویی که در ابتدا مخاطب را به انکار، سپس به تفکر و در نهایت به همراهی و تایید او می‌کشاند. به این دلیل که او در تفکر آرمانگرا و در عمل سرسخت است.
بانک گرامین (گرامین به معنای روستا یا دهکده در زبان بنگلادشی) اولین بانک تخصصی ویژه تهیدستان است که ایده اعطای وام‌های خرد به فقرا از طریق آن به اجرا درآمده است. این بانک از ابتدای تاسیس در سال ۱۹۸۳ تاکنون به بیش از ۵ میلیون نفر از فقرا وام‌های خرد اعطا کرده که ۹۵درصد آنها را زنان تشکیل می‌دهند.
این بانک هم اکنون ۲۰۱۳۸ نفر کارمند دارد و دارایی آن به ۳ میلیارد دلار بالغ می‌شود. این بانک در ۵۰ کشور جهان دارای شعبه است و صدها موسسه خیریه که اعطای وام‌های خرد را دربرنامه‌های خود دارند از الگوی گرامین بانک استفاده می‌کنند. نکته جالب اینکه بانکداری اجتماعی با تدابیر و ارزش‌های تعریف شده دکتر یونس، سودآور و مبتنی بر روابط اجتماعی – انسانی است. نرخ نکول وام‌های این بانک طی دوران فعالیت بین ۲ تا ۴درصد بوده است.
ایده دسترسی و ارائه خدمات اعتباری به فقرا و تهیدستان در فکر و اندیشه کمتر بانکداری جای می‌گیرد. چرا که بانکداران برای وام‌دهی در یک چارچوب ذهنی تعریف شده به دنبال اهلیت و مدیریت ریسک و اخذ وثیقه هستند و بدیهی است در این چارچوب، فقرا و تهیدستان به عنوان مخاطبان اعطای وام و اعتبار جای نمی‌گیرند. اما دکتر محمد یونس به شکل دیگری واقعیت‌ها را می‌دید و برای آن راه‌حل می‌اندیشید.
بخش اول دیدن واقعیت‌ها :
محمد یونس، زاده خانواده‌ای مسلمان در منطقه چیتاگونگ وسیع‌ترین بندر بنگلادش است. آموزه‌های خانوادگی، علاقه او به تحقیق و پژوهش، محیط ویژه کشور بنگلادش به عنوان کشوری فقیر، توسعه‌نیافته و کانون بلایای طبیعی و در کشمکش استقلال از هند و بعدها از پاکستان، او را به تحصیل در رشته اقتصاد تا عالی‌ترین سطح در کشور آمریکا رساند. تحصیل و بعدها تدریس در رشته اقتصاد کمک شایانی به این دکتر جوان کرد تا بعدها آرمان فقرزدایی خود را از طریق ایجاد بانک گرامین دنبال کند. سیاست‌ورزی که در دوران مبارزاتی استقلال بنگلادش انجام داد نیز در ایجاد کانون‌های اجتماعی و لابی‌گری برای ایجاد نهادهای متنوعی که در راستای هدف فقرزدایی تاسیس کرد، او را یاری رساند.
بعد از بازگشت به کشور و شروع به کار در دانشگاه به دلیل همجواری با روستایی فقیر نشین در کنار دانشگاه و دیدن مسائل و بحران‌های طبیعی و ساختاری، این وطن پرست، مردم دوست را بر آن داشت تا به اجرای طرح‌های آزمایشی برای توسعه روستا و بهبود زندگی مردمی بپردازد که از ابتدایی‌ترین برخورداری‌های مادی محروم بودند. مردمانی سختکوش و قانع که در تسلسل فقر گرفتار شده بودند.
در نهایت او دریافت با اعتماد به انسان‌ها، بدون دخالت در عقل معاش آنها و تنها با کمکی کوچک به لحاظ مالی و آموزشی می‌تواند آنها را به مرور از این چرخه خارج کند. بر این اساس او دریافت اعطای وام خرد راهکاری اقتصادی – بانکی است که او می‌تواند برای دستیابی به آرمان نابودی فقر از آن بهره گیرد.
بخش دوم : ارائه راه‌حل بر بستر بانکداری
دکتر محمد یونس، در ابتدا سعی داشت تئوری اعطای وام خرد به فقرا برای تامین حداقل سرمایه برای کار و ارزش آفرینی را از طریق سیستم بانکی رایج عملی کند. اما زمانی که متوجه شد چارچوب‌های فکری، فرآیندی و کاری این بانک‌ها در درک این واقعیت جامعه و وضعیت فقرا، ناکارآمد و نامناسب است، تصمیم به ایجاد بانکی گرفت که ارزش محوری آن، کار برای فقرا باشد.
اولین اقدام او ضمانت ۲۷ دلار برای اعطای وام خرد به ۴۳ نفر از فقرای روستای جبرا بود. ۲۷ دلاری که امروز به بیش از ۳ میلیارد دلار دارایی بانک گرامین رسیده است. او در این مسیر با تفکرات مردسالاری ، تعصبات دینی، فرهنگ ضعیف، سیاستمداران بی‌کفایت و بانکدارانی جزم اندیش و فقرایی دیر باور، جنگید و در نهایت بر همه آنها پیروز و الگویی جهانی را ارائه کرد.
او بسیاری از الگوها و چارچوب‌های بانکداری رایج را شکست. او «وثیقه اجتماعی »را جایگزین «وثیقه مالی» کرد. برای دریافت وام، به ایجاد گروه‌های ۵ نفری از افرادی پرداخت که اعضای آن به هم اعتماد دارند، از یکدیگر حمایت می‌کنند و انگیزه بهبود رفتارهای مالی و کاری هم هستند. اعضای گروه برای بهره مندی از وام باید در دوره‌های آموزشی مانند انضباط شخصی، سختکوشی و بهداشت و… شرکت کنند.
بعد از دریافت وام افراد گروه باید بر فعالیت بازپرداخت وام هم نظارت کنند و با نظم بسیار این کار را انجام دهند. عضویت در گروه ضمن آنکه به ایجاد تعادل در رفتار وام گیرندگان می‌انجامد ، فرهنگ حمایت و پشتیبانی را تقویت می‌نماید، ضمن اینکه در بسیاری موارد، افراد برای حفظ جایگاه خود در گروه به رقابت‌های سازنده نیز دست می‌زنند. در صورت ایفای تعهدات هر فرد می‌تواند تا ۱۵درصد مبلغ وام جدید را ارتقا دهد.
برای مدیریت بهتر نظم و بازپرداخت‌ها، مبالغ اقساط بسیار کم و سبک انتخاب می‌شوند تا امکان بازپرداخت را بیشتر سازند، دریافت اقساط به صورت هفتگی با مراجعه مامور بانک به روستا انجام می‌پذیرد. بازار هدف این بانک زنان روستایی فقیر هستند چراکه بهبود وضعیت مالی آنها به بهبود زندگی کل خانواده به لحاظ بهداشت و تغذیه و تحصیل فرزندان منجر می‌شود. او فرآیندهای پیچیده، زمان‌بر و نیازمند به فرم‌های متعدد را به امری ساده با یک رسید تبدیل کرد که افراد فقیر با حداقل سواد هم می‌توانند از آن سر در بیاورند.
در بانک گرامین، فرآیندها و قراردادهای حقوقی پیچیده و بی‌معنی وجود ندارد. آنچه محور فعالیت است اعتقاد به انسان و صداقت اوست، حتی اگر این فرد در بدترین وضعیت انسانی در برخورداری‌های مادی و طبیعی باشد.
دکتر محمد یونس نمونه موفق یک بانکدار آرمانگرا و عملگراست. بانکداری همچنان می‌تواند اثر و تاثیری شگرف بر زندگی آحاد جامعه داشته باشد. اگر این ابزار با ایده‌های مترقی، انسان دوستانه و جامعه محور، با عملکردی کارآمد، خستگی‌ناپذیر و سلامت همراه باشد. در زمانه‌ای که سود محور همه چیز است و معیارهای مادی تنها ملاک و معیار، رجوع به انسان‌هایی چون محمد یونس و بازخوانی آنها امید به دستیابی به عدالت و آزادی در عرصه زندگی مادی و اقتصادی را زنده و در دسترس قرار می‌دهد. بی‌تردید برای نسل بانکداران امروز ما نیز شناخت چنین الگوهایی لازم است و باید بیشتر به کشف و تربیت نسل جوان آرمانگرا و عملگرا مبتنی بر دانش روز و اخلاق و وطن پرستی اهمیت داده شود.
