رشد پنهان بانکداری سایه به سطح هشدار رسید

به گزارش بنکر (Banker)، بانک‌ها همیشه ستون اصلی اقتصاد بوده‌اند؛ جایی که سپرده‌گذاران منابع را تأمین می‌کنند و بانک‌ها با خلق اعتبار جدید، نقش کلیدی در تأمین مالی بازی می‌کنند.

این ساختار اما تحت نظارت گسترده نهادهای تنظیم‌گر قرار دارد. در مقابل، بانک‌های سایه یا شرکت‌های مالی غیربانکی (NBFCs) خارج از چارچوب نظارتی عمل می‌کنند و تقریباً بدون محدودیت فعالیت دارند.

نمونه‌های شناخته‌شده آن شامل صندوق‌های پوشش ریسک، وام‌دهندگان رهنی، صندوق‌های سرمایه‌گذاری خصوصی و حتی بانک‌های سرمایه‌گذاری بزرگ است. برخی فعالیت‌های بدون نظارت در دل نهادهای نظارت‌شده نیز جزء این سیستم محسوب می‌شوند؛ از جمله سوآپ‌های نکول اعتباری.

ماهیت سیستم بانکداری سایه

بانکداری سایه شامل مجموعه‌ای از واسطه‌های مالی است که خارج از نظام بانکی رسمی فعالیت می‌کنند و از مقرراتی مانند محدودیت ریسک، سرمایه و نقدینگی معاف‌اند. این سیستم نقشی کلیدی در توسعه اعتبار مسکن قبل از بحران مالی ۲۰۰۸ داشت و همچنان از نظارت دولتی تا حد زیادی دور مانده است. این ساختار به دلیل نبود سپرده‌های تضمین‌شده و دسترسی نداشتن به تسهیلات اضطراری بانک مرکزی، ریسک‌های قابل توجهی برای سیستم مالی ایجاد می‌کند.

ریشه تاریخی بانکداری سایه

اصطلاح بانکداری سایه نخستین بار در سال ۲۰۰۷ توسط «پل مک‌کالی» اقتصاددان شرکت PIMCO مطرح شد؛ زمانی که شبکه گسترده نهادهای غیربانکی با وام‌دهی پرریسک نقش مهمی در شکل‌گیری بحران وام‌های ساب‌پرایم ۲۰۰۸ ایفا کردند. شرکت‌های مطرحی همچون «لمن برادرز» و «بر استیرنز» از NBFC‌های مشهور در مرکز بحران بودند. پس از بحران، با سخت‌تر شدن نظارت بر بانک‌های رسمی، نیاز به منابع اعتباری جایگزین افزایش یافت و این امر زمینه رشد دوباره بانک‌های سایه را فراهم کرد.

چرا این نهادها از نظارت فرار می‌کنند؟

برخلاف بانک‌های معمولی، NBFCها اجازه دریافت سپرده‌های دیداری مانند حساب‌های پس‌انداز یا جاری را ندارند؛ همین موضوع آن‌ها را خارج از محدوده استانداردهای نظارتی قرار می‌دهد. در عوض، آن‌ها از ابزارهایی مانند:

• تحول سررسید

• تحول نقدینگی

• انتقال ریسک اعتباری

• اهرم مالی

استفاده می‌کنند؛ روش‌هایی که ریسک‌های پنهانی برای بازار ایجاد می‌کند.

گسترش جهانی بانکداری سایه

دهه پس از بحران ۲۰۰۸ شاهد جهش عظیم بانکداری سایه بود. با وجود افزایش نظارت، این بخش همچنان سریع‌تر از سیستم بانکی رشد کرده است.

بر اساس گزارش هیئت ثبات مالی (FSB):

• بانکداری سایه در سال ۲۰۲۱ ۸.۹٪ رشد کرد (بالاتر از میانگین ۶.۶٪).

• سهم نهادهای غیربانکی از دارایی‌های مالی جهان به ۴۹.۲٪ رسید.

• حجم این دارایی‌ها به ۲۹۳.۳ تریلیون دلار افزایش یافت.

بزرگ‌ترین دارندگان این دارایی‌ها:

1. ایالات متحده

2. چین (معادل ۸۶٪ GDP این کشور)

ریسک‌های جدی بانکداری سایه 

فعالیت بدون نظارت این نهادها خطرات متعددی ایجاد می‌کند:

• نبود تضمین سپرده مشابه بانک‌ها

• عدم دسترسی به وام اضطراری بانک مرکزی

• احتمال انتقال ریسک به بانک‌های رسمی

• احتمال تکرار بحران مالی مشابه ۲۰۰۸

• افزایش سفته‌بازی و استفاده افراطی از اهرم

اصلاحات Dodd-Frank در سال ۲۰۱۰ عمدتاً بر بانک‌ها تمرکز داشت و بخش سایه تقریباً بدون تغییر باقی ماند.

اقدامات نظارتی در جهان

چندین نهاد جهانی و دولت‌ها، از جمله کمیسیون اروپا و فدرال رزرو امریکا، خواستار نظارت بر فعالیت‌های بانکداری سایه شده‌اند. برخی پیشنهادها شامل:

• اعمال مقررات حاشیه مشابه بانک‌ها

• محدود کردن ارتباط بانک‌ها با NBFCها

• جلوگیری از آربیتراژ نظارتی

• کنترل ریسک اعتباری و نقدینگی

چین نیز از سال ۲۰۱۶ محدودیت‌هایی برای کاهش سفته‌بازی و وام‌دهی پرریسک اعمال کرده است.

نمونه‌هایی از بانک‌های سایه

• بانک‌های سرمایه‌گذاری مانند گلدمن ساکس و مورگان استنلی

• صندوق‌های بازار پول

• وام‌دهندگان رهنی

• شرکت‌های بیمه و بیمه اتکایی

آیا بانکداری سایه باید تحت نظارت قرار گیرد؟

بسیاری از نهادهای بین‌المللی بر این باورند که اندازه عظیم این بخش و ارتباط نزدیکش با سیستم بانکی رسمی می‌تواند ریسک‌های سیستماتیک گسترده ایجاد کند. از این رو لزوم نظارت و تنظیم‌گری بیشتر احساس می‌شود. با اینکه بانکداری سایه منبع جدیدی برای تأمین مالی و اعتبارات است، اما نبود نظارت می‌تواند ثبات مالی جهانی را تهدید کند.