بلافاصله پس از نامگذاری سال 1402 به نام مهار تورم و رشد تولید، موضوع تورم و تولید به عنوان مهم‌ترین دوگانه اقتصادی در راس ارزیابی‌های تحلیلی رسانه‌ها و تحلیلگران قرار گرفت.
در این میان تورم به عنوان شاخصی که به‌طور مستقیم با زندگی و معیشت شهروندان در ارتباط است، اهمیت برجسته‌تری پیدا کرده و توجه‌های بیشتری را به خود جلب کرده است.
بسیاری از کارشناسان با بازخوانی مسیر ظهور تورم طی حداقل نیم قرن اخیر تلاش کردند، ریشه‌های ظهور تورم و راهکارهای مهار و عبور از آن را بررسی کنند. اما برای هر نوع تحلیلی نیازمند داده‌های اطلاعاتی مستند هستیم. باید ببینیم قله‌های ظهور تورم در کشورمان طی دهه‌های اخیر، چگونه شکل گرفته و چگونه می‌توان از آن عبور کرد؟
با نگاهی به وضعیت تورم ایران طی سال‌های 1316 الی 1400 به سه قله تاریخی در سال‌های 1322، 1374 و 1400 بر می‌خوریم. سه قله تاریخی که نقاط فراز در رشد تورم ایران را شکل می‌دهند. در نخستین تکانه تورمی ایران در دوران پس از اشغال نظامی و حمله متفقین مواجه است.
در دومین قله تورمی در دولت سازندگی قرار داریم و نهایتا در سال 1400 کشور با مشکل نظام تصمیم‌سازی‌های غلط اقتصادی و تحریم‌ها روبه‌روست. همچنین در ادامه ارزیابی‌های تحلیلی درباره فراز و فرود تورمی در تاریخ ایران با دهه 1340 مواجه می‌شویم که اقتصاد ایران نرخ تورمی تک‌رقمی را تجربه کرده است.
طی این دهه سازمان برنامه و بودجه، نیز بانک مرکزی و سایر ارگان‌های اقتصادی در مسیر روند توسعه و بدون نفت تشکیل می‌شود.
اشتراک سه قله تورمی
در واقع این دهه را باید قلمروی کاهش و ثبات نرخ تورم در اقتصاد ایران تلقی کرد. اما هر کدام از این فراز‌ها و فرودهای تورمی بنا به دلایلی شکل گرفته‌اند و ریشه‌هایی دارند. هرچند سه قله تورمی با توجه به زمان و شرایط خود ویژگی‌های خاص خود را دارا هستند، لیکن از وجوه مشترک زیر برخوردارند:
اول) کسری بودجه شدید دولت (بی‌توجهی به بزرگ شدن دولت‌ها بدون بهره‌وری)
دوم) درآمد ارزی محدود
سوم) پول‌پاشی دولت‌ها برای جبران مافات مشکلات
چهارم) نبود برنامه‌های مدون و اصلاحگر شرایط تورمی
پنجم) پیشی گرفتن تورم از روند خود (در واقع تداوم تورم از روندی منجر به بروز تورم می‌شود، پیشی می‌گیرد.)
ششم) نبود نگرش توسعه‌ای و اصلاح ساختارها و سایر دلایل
البته وجه تمایز دوره تورمی جدید (از 1397 تاکنون) این است که خط روند تورمی با شیبی تند در حال افزایش است که طی هفتاد سال اخیر سابقه نداشته است. اما باید دید دلیل مانایی و ماندگاری نرخ تورم در اقتصاد ایران چیست؟
با توجه به اینکه اقتصاد ایران طی بیش از نیم قرن اخیر هموراه تورم‌های بالا را ثبت کرده و به جز برخی سال‌های معدود با تکانه‌های تورمی مواجه بوده، مهم است که بدانیم دلیل ماندگاری رشد تورم در اقتصاد ایران چیست و چرا تورم از روند خودش پیشی گرفته است؟
با بررسی مانایی تورم در ایران متوجه این واقعیت عریان می‌شویم که طی پنج دهه گذشته تا انتهای 1396 تورم مانا بوده و از میانگین با ثبات 18.1 درصدی برخوردار بوده است، لیکن طی پنج سال اخیر روند تورم دچار شکست ساختاری و افزایشی شده است و به سمت نامانا بودن حرکت داشته است. به‌طوری‌که میانگین آن به عدد 42.4 رسیده است.
در واقع تورم از روند رشد خود پیشی گرفته است. به عبارت روشنتر، تورم نسبت به روند خود در سال‌های اخیر بالاتر قرار داشته است، و با توجه به افزایش شیب روند، پیش‌بینی می‌شود تورم دارای شتاب بیشتری تا 1404 باشد. فاصله تورم از روندش تا حد ده درصد هم قرار داشته است.
نهایتا با بررسی‌های دقیق آماری مشخص می‌شود، با توجه به فاصله تورم از روندش، عدد تورم برای سال 1402 به‌طور متوسط 64 درصد پیش‌بینی می‌شود که نسبت به 1401 حدود 18 درصد افزایش خواهد داشت.
یعنی چنانچه برنامه‌ریزی‌های عاجلی برای بهبود شاخص‌های اقتصادی در سال 1402 صورت نگیرد باید منتظر تکرار قله‌های تورمی در اقتصاد ایران باشیم. قله‌هایی که قبلا یک بار در سال 1322، یک بار در سال 1372 و نهایتا هم یک بار در سال 1400 تجربه شده است.
البته این ارزیابی‌های تحلیلی مبتنی بر داده‌های اطلاعاتی اقتصاد در سال‌های اخیر ارایه شده است و هر تکانه و تغییری در این روند می‌تواند تحلیل‌ها را نیز دچار تغییر سازد.
به هرحال چنانچه تدابیری برای ویژگی‌های ششگانه فوق در نظر گرفته نشود، اقتصاد ایران ارقامی بالاتر از تورم را تجربه خواهد کرد. ظهور تورم هم به معنای فقر بیشتر، آسیب‌های اجتماعی افزون‌تر، نارضایتی‌های فزانیده و هزار و یک مشکل کلیدی دیگر است. پس از همین امروز باید به فکر فردا بود.
*محمدرضا منجذب
