ایران با پدیده اقتصاد زامبی روبهروست؛ بنگاهها با وامهای بانکی و یارانه انرژی زندهاند، اما بهرهوری و رشد واقعی در مسیر سقوط قرار دارد.
به گزارش بنکر (Banker)، اقتصاد ایران در حالی نشانههایی از تحرک ظاهری نشان میدهد که کارشناسان از شکلگیری «اقتصاد زامبی» در کشور خبر میدهند؛ اقتصادی که در آن بنگاهها و بانکها بدون بهرهوری واقعی، تنها با تزریق نقدینگی و حمایتهای دولتی به حیات خود ادامه میدهند.
در ظاهر، کارخانهها فعالاند و بانکها وام میدهند، اما زیر پوست این تحرک، ساختاری در حال گسترش است که به گفته اقتصاددانان، حاصل دههها سیاستگذاری غلط، نرخ بهره واقعی منفی، یارانههای سنگین انرژی و نظام بانکی ناکارآمد است.
نرخ بهره منفی؛ سوخت بنگاههای ناکارا
یکی از ریشههای اصلی تداوم اقتصاد زامبی در ایران، نرخ بهره واقعی منفی است. تورم بالا در برابر سود بانکی پایین باعث شده دریافت وام برای حتی شرکتهای زیانده مقرونبهصرفه باشد.
در نتیجه، بانکها برای پنهان کردن زیانهای خود، وامهای معوق را استمهال کرده و وامهای جدید به همان مشتریان قدیمی اعطا میکنند.
به گفته کارشناسان، این روند موجب شده بنگاههای کمبازده از بازار حذف نشوند و منابع مالی در بخشهای غیرمولد و بیارزش افزوده حبس شود؛ الگویی که مشابه پدیده «وامدهی زامبی» در ژاپن دهه ۱۹۹۰ است.
یارانههای انرژی؛ اکسیژن مصنوعی برای صنایع فرسوده
ایران با اختصاص بیش از ۲۵ درصد تولید ناخالص داخلی به یارانههای انرژی، از بزرگترین یارانهدهندگان جهان است.
در ظاهر این سیاست برای حمایت از تولید طراحی شده، اما در عمل به سوخت بقای صنایع ناکارآمد بدل شده است. کارخانههایی که باید بازسازی یا تعطیل میشدند، با برق و گاز ارزان زنده ماندهاند.
کارشناسان میگویند انرژی ارزان عملاً نرخ بهره منفی صنعتی ایجاد کرده و هزینه ناکارآمدی را به بودجه عمومی منتقل کرده است.
ارز چندنرخی و رانت؛ رقابت قربانی نفوذ
یکی دیگر از ستونهای اقتصاد زامبی در ایران، سیاست چندنرخی بودن ارز است.
شرکتهایی که به ارز ترجیحی یا منابع دولتی دسترسی دارند، حتی با ناکارایی میتوانند سودآور بهنظر برسند.
در مقابل، بنگاههای مستقل با نرخ آزاد، زیانده میشوند و از بازار حذف میگردند.
این تفاوت نرخ ارز، رقابت را از بین برده و رانتمحوری را جایگزین کارایی کرده است؛ عاملی که ساختارهای فرسوده اقتصادی را تثبیت میکند.
بانکهای ضعیف، بنگاههای نیمهجان
بانکهای ایرانی با حجم بالای مطالبات غیرجاری و بدهی به بانک مرکزی مواجهاند. بسیاری از وامها سالها تمدید شدهاند و بازپرداختی ندارند.
این نظام بانکی نه بهدنبال تخصیص کارآمد منابع، بلکه در تلاش برای پنهانسازی زیان و تداوم وضعیت موجود است.
بهاینترتیب، بانکهای ضعیف به بنگاههای ضعیف وام میدهند و بنگاهها نیز با همان وامها به حیات مصنوعی خود ادامه میدهند؛ چرخهای که نه رشد میآفریند و نه اشتغال پایدار.
بخش عمومی بزرگ و نبود ورشکستگی واقعی
بخش عمومی و شبهدولتی در اقتصاد ایران سهم بالایی دارد و بسیاری از شرکتهای آن زیانده اما برخوردار از حمایتهای مالی و معافیتهای ویژه هستند.
نبود سازوکار مؤثر ورشکستگی باعث شده شرکتهای زیانده برای سالها فعال بمانند و سرمایه ملی در آنها حبس شود.
در کشورهای توسعهیافته، ورشکستگی نشانه ضعف نیست، بلکه فرآیند طبیعی بازسازی بازار است. اما در ایران، این پدیده بار سیاسی و اجتماعی دارد و از آن اجتناب میشود.
تورم و بیانضباطی مالی؛ دشمن بهرهوری
تورم مزمن و کسری بودجه بالا موجب شده سیاستگذاران برای جبران هزینهها، خلق نقدینگی را جایگزین اصلاح ساختارها کنند.
در چنین شرایطی، بنگاهها از تورم سود میبرند و بهرهوری واقعی جای خود را به رشد اسمی میدهد؛ پدیدهای که اقتصاد ایران را در مسیر فرسایش قرار داده است.
تحریمها و نااطمینانی؛ عامل تداوم بنبست
تحریمها و محدودیتهای سیاسی موجب شده دولتها برای جلوگیری از بحران اشتغال، از تعطیلی صنایع زیانده اجتناب کنند.
بهاینترتیب، به جای اصلاح ساختاری، سیاستهای حمایتی تکراری ادامه یافتهاند و اقتصاد در یک حالت نیمهجان و محافظهکارانه باقی مانده است.
راه برونرفت؛ اصلاحات واقعی و شفافیت مالی
کارشناسان راه خروج از اقتصاد زامبی را در واقعیسازی تدریجی نرخ بهره، ارز و انرژی، اصلاح نظام بانکی، بازطراحی قوانین ورشکستگی و شفافسازی داراییها میدانند.
به باور آنها، تنها با استقلال بانک مرکزی و انضباط مالی دولت میتوان چرخه ناکارآمدی را شکست و بهرهوری را احیا کرد.
جمعبندی
اقتصاد زامبی در ایران نتیجه سالها سیاستگذاری تدریجی و مصلحتگرایانه است.
اگر این روند ادامه یابد، کشور با اقتصادی روبهرو خواهد شد که در ظاهر فعال است اما از درون فرسوده؛ بازاری پر از بنگاههای نیمهجان و اشتغال بیکیفیت.
بااینحال، تجربه کشورهایی مانند ژاپن و کره جنوبی نشان میدهد که اصلاحات سخت اما پیوسته میتواند چرخه رکود را بشکند و جان تازهای به اقتصاد بدهد.
*تلخیص: جهان صنعت
دیدگاهها